Από το περιοδικό «ΖΩΗ»
Ἡ λέξη αὐτογνωσία προέρχεται ἀπὸ τὸ αὐτὸς (ἑαυτός) καὶ γνώση. Σημαίνει τὴ γνώση τοῦ ἑαυτοῦ μας. Δηλαδὴ νὰ γνωρίζουμε τὶς ἰδιότητες τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματός μας καὶ τὰ ἰδιαίτερα στοιχεῖα τὰ ὁποῖα μᾶς χαρακτηρίζουν ὡς προσωπικότητες. Ποιά χαρίσματα μᾶς ἔχουν δοθεῖ ἀπὸ τὸν Πανάγαθο Θεὸ καὶ ποιὲς ἐλλείψεις ἢ ἐλαττώματα ὑπάρχουν στὴν ψυχὴ καὶ στὸ σῶμα μας. Ἡ γνώση ὅλων αὐτῶν μᾶς βοηθά νὰ κατανοήσουμε τὴν ὕπαρξή μας σὲ συσχέτιση μὲ τοὺς ὑπολοίπους συνανθρώπους μας καὶ τὸ πῶς μᾶς θέλει νὰ γίνουμε ὁ Θεός.
Μέσα στὴν Ἁγία Γραφὴ δὲν ἀναφέρεται ὁ ὅρος αύτογνωσία, ἐπειδὴ δὲν ὑπῆρχε στὴν ἀρχαία εποχή. Υπάρχουν, όμως, πολλοὶ ὅροι καὶ φράσεις τῆς Ἁγίας Γραφῆς μὲ παρεμφερές νόημα: «σὺ δὲ γνῶθι σεαυτῷ» (Ιώβ 5. 27) «πρόσεχε σεαυτώ» (Δευτ. 15,9) «εἰς ἑαυτὸν ἐλθών» (Λουκ. 15:17) «οι ἑαυτῶν ἐπιγνώμονες σοφοί» (Παρ. 13:10) «γνώρισόν μοι καὶ γνώσομαι» (Ιερ. 11: 18).
Καὶ στὰ πατερικά κείμενα ἔχουμε πολλὲς ἀναφορές στὴν αὐτογνωσία. «Ὁ ἀξιωθεὶς ἰδεῖν ἐαυτόν κρείττων ἐστὶ τοῦ ἀξιωθέντος ἰδεῖν τοὺς Ἀγγέλους» 1. Ἐπειδὴ ῥάδιον ἑκάστῳ ἡμῶν πολυπραγμονεῖν τὰ ἀλλότρια ἢ τὰ οἰκεῖα ἑαυτοῦ διασκέπτεσθαι, ἵνα μὴ τοῦτο πάσχωμεν. ἐπὶ τὴν οἰκείαν έρευναν στρέφε σου τὸ ὄμμα τῆς ψυχῆς»2. «Πρόσεχε οὖν σεαυτῷ ἵνα προσέχῃς Θεῷ»3. «Εὐκολοί ἐσμεν γνῶναι οὐρανὸν μᾶλλον ἢ ἑαυτοὺς» (Γρηγόριος Νύσσης).
Ἡ αὐτογνωσία εἶναι ἀναγκαία, γιὰ νὰ μποροῦμε νὰ πορευόμαστε στην ζωή μας μὲ στόχο τὸν οὐράνιο προορισμό μας. «Στὸν ἐσώτατο πυρήνα της ἡ ἀνθρώπινη συνείδηση εἶναι θεοσυνείδηση. Διότι κατ’ οὐσίαν ἡ συνείδηση ἔχει δοθεῖ ὡς θεῖο δώρο στὸν ἄνθρωπο. Ὁ ἄνθρωπος δὲ θὰ μποροῦσε νὰ ἔχει αὐτοσυνειδησία, ἐὰν αὐτὸ δὲν εἶχε δοθεῖ σ’ αὐτὸν ἀπὸ τὸ Θεόν»4.
Ἡ αὐτογνωσία μᾶς χρειάζεται, γιὰ νὰ μποροῦμε νὰ συμβιώνουμε καὶ νὰ συσχετιζόμαστε μὲ τοὺς συνανθρώπους μας. Όσο γνωρίζουμε τὸν ἑαυτό μας καὶ ἀναγνωρίζουμε τὶς ἐλλείψεις καὶ τὰ ἐλαττώματά μας, τόσο μποροῦμε νὰ τὰ καταπολεμήσουμε, καὶ μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο νὰ γίνουμε περισσότερο κοινωνικοὶ καὶ συνεργάσιμοι μὲ τοὺς συνανθρώπους μας στο περιβάλλον στὸ ὁποῖο ζοῦμε.
Ἡ αὐτογνωσία εἶναι αὐτὴ ἡ ὁποία θὰ μᾶς ὁδηγήσει στη μετάνοια καὶ στὴν ἐπιστροφὴ στὸν Θεό. «Οὐ μικρὰ δὲ ὁδὸς πρὸς τὴν ἐπάνοδον τῆς ἀρετῆς τὸ εἰδέναι τῶν ἡμαρτημένων το μέγεθος». Γνωρίζοντας τὴν ἁμαρτωλότητά μας ἐπιθυμοῦμε τὴν ἀπαλλαγὴ ἀπὸ τὸ φορτίο τῶν ἁμαρτιῶν μας καὶ τὴν ἐπιστροφή μας στὸν Θεό.
Ἡ αὐτογνωσία γεννᾶται στὴν ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου, ὅταν συγκρίνουμε τὸν ἑαυτό μας μὲ αὐτὸ τὸ ὁποῖο θέλει ὁ Θεὸς ἀπὸ ἐμᾶς. Ἡ γνώση τοῦ θείου θελήματος γίνεται ὁ καθρέπτης τῆς ψυχῆς μας, γιὰ νὰ διαπιστώσουμε που βρισκόμαστε.
Ἡ μελέτη τοῦ ἑαυτοῦ μας εἶναι ἡ πιὸ ὠφέλιμη ἀπὸ ὅλες τὶς μελέτες. Μπορεῖ κανεὶς νὰ μελετάη πολλά βιβλία, ἀλλὰ, ἂν δὲν παρακολουθῆ τὸν ἑαυτό του, ὅλα ὅσα διαβάζει πάνε χαμένα. Ἐνῶ, ἂν παρακολουθῆ τὸν ἑαυτό του, καὶ λίγο νὰ μελετάη, πολύ ὠφελείται. Τότε ή συμπεριφορά του γίνεται λεπτή σὲ ὅλες τις ἐκδηλώσεις, ἀλλιῶς κάνει χονδρὰ σφάλματα καὶ δὲν τὸ καταλαβαίνει»6.
Ἡ αὐτογνωσία γεννᾶται στὴν ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου, ὅταν συγκρίνουμε τὸν ἑαυτό μας μὲ αὐτὸ τὸ ὁποῖο θέλει ὁ Θεός ἀπὸ ἐμᾶς.
«Εἶμαι ὁ μόνος στὸν κόσμο ποὺ δὲν μπορώ νὰ δῶ τὸν ἑαυτό μου. Γιὰ νὰ δῶ τὸν ἑαυτό μου, χρειάζομαι έναν καθρέφτη. Σᾶς βλέπω ὅλους, ἀλλὰ δὲν βλέπω. τὸν ἑαυτό μου. Ὁ πνευματικὸς εἶναι ὁ καθρέφτης ἐκεῖνος ποὺ ἀντανακλᾶ τὴν ψυχή μου»7.
Ἡ συμβίωση μὲ τοὺς ἄλλους μᾶς φανερώνει τὶς ἐλλείψεις μας: «Μεμονωμένος ἵππος, πολλάκις τρέχειν δοκεί. Συναγελαζόμενος δέ, τότε τὴν ἑαυτοῦ ἐπέγνω νωθρότητα» (Ιωάννου Κλίμακος, Κλίμαξ, Λόγος ΚΕ΄, κεφ. κ΄).
Ἐν κατακλείδι «ο καθένας εἶναι ὑπεύθυνος γιὰ τὸν τρόπο ποὺ βλέπει τὴν ὕπαρξή του. Ας γίνουμε διάφανοι, γιὰ νὰ ἀκτινοβολεῖ τὸ ἐσωτερικὸ φῶς!»8
- Ιουστίνου Πόποβιτς, Οδός Θεογνωσίας (Αθήνα: Γρηγόρης, 1985), σ. 250, μὲ παραπομπή στὸν Λόγο 34, ο 155 του αγίου Μακαρίου
- Μ. Βασιλείου. Εἰς τὸ «πρόσεχε σεαυτῷ», 5 (ΒΕΠ 54, 33)
- Μ. Βασιλείου, Εἰς το «πρόσεχε σεαυτής», 8 (ΒΕΠ 54.37)
- Ιουστίνου Πόποβιτς. Όδος θεογνωσίας (Αθήνα: Γρηγόρης, 1985), σ. 256
- Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς Γένεσιν, ὁμιλία ΣΤ΄ 2 (PG 55, 56), παρά: Βασιλείου Χαρώνη – Ουρανίας Λανάρα, Παιδαγωγική ἀνθρωπολογία Ἰωάννου Χρυσοστόμου, τόμ. Α΄ (Αθήνα 1993), σ. 746.
- Παϊσίου Αγιορείτου, Λόγοι, τόμ. Γ΄ (Σουρωτή. Ι. Ησ. Ιωάννης Θεολόγος, 2001), σ. 157
- Ιωάννη Gascuel, Καρδιακή προσευχή (Αθήνα, Εν Πλώ, 2004), σ. 52
- Ἰωάννη Gascuel, Καρδιακή προσευχή (Αθήνα. Εν Πλώ, 2024), σ. 128
«ΖΩΗ» Οκτώβριος 2025
